KLIMA BOSNE I HERCEGOVINE

Zbog uticaja geografskih i klimatoloških faktora, klima Bosne i Hercegovine je veoma složena i uslovljena je njenim geografskim položajem. Jadransko more znatno utiče na klimu i to naročito u hladnijem dijelu godine, kada, odajući veliku količinu toplotne energije, ublažava zimske ekstremne temperature. Nadmorska visina i reljef, naročito raspored planinskih masiva, nizija, kotlina, kraških polja itd. utiču na klimu i u znatnoj mjeri, je modifikuju. Naročito izražen klimatski uticaj imaju planine Dinarskog sistema, koje predstavljaju prirodnu prepreku i sprječavaju prodiranje hladnih vazdušnih masa sa sjevera i toplih vazdušnih masa sa juga. Kroz kraške kotline i doline velikih rijeka prodiru dublje u unutrašnjost hladne vazdušne mase sa sjevera i tople vazdušne mase sa juga, a sa njima i uticaji srednjoevropske kontinentalne i mediteranske klime. Vrsta podloge, kao i biljni i sniježni pokrivač, utiču na karakter klimatoloških elemenata, modificirajući na taj način klimu određenog mjesta. Na klimu, utiče i ciklonska aktivnost iznad naše zemlje, kao i brojni lokalni uticaji.

Na teritoriji Bosne i Hercegovine javljaju se tri osnovna tipa klime:

1. kontinentalna i umjereno - kontinentalna,
2. planinska i planinsko - kotlinska,
3. mediteranska i modificirana mediteranska klima. (Izvor: INC 2009)

Kontinentalna klima javlja se na sjeveru, mediteranska na jugu, a linijom koja razdvaja ove dvije regije nalazi se prostor visokih planina, visoravni i klisura, u kojima, u zavisnosti od nadmorske visine, dominira planinska klima.

KONTINENTALNA I UMJERENO KONTINENTALNA KLIMA

Kontinentalna i umjereno kontinentalna klima zastupljena je na prostoru sjeverne Bosne i u dolinama srednjih tokova Une, Sane, Vrbasa, Bosne i Drine. Ovo područje ograničeno je na sjeveru rijekom Savom, a na jugu linijom koja ide od Bihaća, južno do Sanskog Mosta i Banja Luke, dolinom Usore i Spreče do Zvornika. U godišnjem hodu temperature zraka uočljiv je nagli porast temperature od januara prema julu, a zatim postepen pad prema decembru. Najhladniji mjesec je januar, a najtopliji juli. Srednje januarske temperature su negativne i kreću se između -0,9°C i 0,0°C izuzev područja oko Bihaća, koje u ovom mjesecu ima pozitivnu temperaturu (0,3°C), što je uslovljeno položajem i orografijom.

Najtopliji je mjesec juli sa srednjim vrijednostima između 20°C i 22°C. Usljed velikih razlika između najtoplijeg i najhladnijeg mjeseca, godišnja kolebanja temperature su jako velika (od 20°C do 23°C) i veća su od kolebanja u planinskom području, što je karakteristika kontinentalnog klimata. Srednje godišnje temperature zraka su relativno visoke i iznose od 9,6°C do 11,4°C, sa jasno izraženim godišnjim dobima. Izražena su kolebanja temperatura u proljeće i jesen, pa pozni proljetni i rani jesenji mrazovi mogu imati negativnih posljedica. Trajanje bezmraznog perioda je dosta različito u ovom području i iznosi od 174 do 206 dana, što znači da je pojava mraza u toku godine moguća šest mjeseci. Samo u periodu od maja do septembra se mraz ne javlja.

Srednje minimalne temperature zraka imaju negativne vrijednosti u januaru, februaru i decembru, ali su najniže u januaru i iznose između -5°C i -6°C. Vrlo visoke srednje maksimalne temperature u julu i augustu (između 25°C i 27°C) navode na zaključak da su ljeta u ovom području relativno topla. Znatnije razlike koje se javljaju u geografskoj raspodjeli temperature, kao i njenih parametara, uslovljene su lokalnim uticajima. Na osnovu prikazanog temperaturnog režima može se zaključiti da su u ovom području ljeta topla, zime hladne, zbog čega su godišnja kolebanja jako velika, što je rezultat uticaja kontinentalne klime. U pogledu padavina, ovo područje se ističe po relativno malim količinama padavina i spada u najsušnija područja u zemlji. Geografska raspodjela pokazuje porast od sjevera prema jugu i od istoka prema zapadu. Najviše padavina u godišnjem prosjeku imaju sjeverozapadni krajevi (između 1000 i 1500 mm), dok su najmanje količine zabilježene u području oko Bijeljine, Orašja i Bosanskog Šamca (ispod 800 mm).

Međutim iako su količine padavina dosta male, može se reći da ovo područje ima dovoljno padavina, s obzirom da su one u toku godine ravnomjerno raspoređene. Maksimum padavina je u proljeće (maj – juni), a minimum u februaru i martu. Pored glavnog maksimuma u proljeće, javlja se i sekundarni maksimum u jesen, (oktobar - novembar). Proljetni maksimum padavina je rezultat pojačane ciklonalne aktivnosti iznad naše zemlje u ovo doba godine, dok je sekundarni rezultat maritimnog uticaja. Da su padavine tokom godine dobro raspoređene, potvrđuju mala relativna kolebanja, koja su najmanja u ovom području, kao i relativno veliki broj padavinskih dana koji u toku godine iznosi od 90 do 150 dana.

Iz godišnje raspodjele padavina proizilazi da ovo područje ima kontinentalni pluviometrijski režim, ali modifikovan maritimnim uticajem. S obzirom da je ovo poljoprivredno područje, snježni pokrivač je od izuzetnog značaja za poljoprivredne kulture, jer ih u toku zime štiti od jakih mrazeva i stvara velike zalihe vode u tlu. Broj dana sa snježnim pokrivačem povećava se od sjevera prema jugu i od istoka prema zapadu, što je i normalno očekivati s obzirom da se i nadmorska visina, od koje u velikoj mjeri zavisi trajanje snježnog pokrivača, u tim pravcima povećava. U sjevernim krajevima snježni pokrivač traje između 40 i 60 dana, a u graničnom pojasu sa planinskim područjem i do 90 dana. Prosječna visina mu iznosi između 30 i 40 cm. Godišnja raspodjela oblačnosti pokazuje da je oblačniji dio godine zima, dok je u ljetnoj polovini godine oblačnost mala i iznosi ispod 50%, čime se može objasniti i veliko trajanje sijanja sunca u ovom području. U geografskoj raspodjeli izdvaja se jedan širi pojas sa povećanom oblačnošću, koji se pruža od Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške prema jugu i manje područje oko Bihaća.

Prosječno trajanje sijanja Sunca je dosta veliko i iznosi od 1730 do 1920 sati. U godišnjem hodu trajanje sijanja Sunca je najveće u julu i u prosjeku za ovo područje iznosi 8,4 sati na dan, a najmanje je u decembru kada u prosjeku dnevno trajanje sijanja Sunca iznosi 1,7 sati.

PLANINSKA I PLANINSKO – KOTLINSKA KLIMA

Brdsko - planinsko dio prostire se od granice sjevernog područja. Na jugu, granicu predstavlja linija koja se proteže od Posušja i južnih obronaka Čabulje, Veleža i Bjelašnice do Bileće.

Ovo područje nalazi se pod uticajem srednjoevropske kontinentalne klime sa sjevera i mediteranske klime sa juga. Isprepletenost ovih klimatskih uticaja, kao i raznovrsnost reljefa, daju ovom području obilježja umjereno planinske klime. Prostorna raspodjela temperature zraka pokazuje veoma velike razlike od mjesta do mjesta, tako da na relativno malim rastojanjima one iznose i do 11°C.

Najhladniji mjesec u toku cijele godine je januar sa srednjim vrijednostima između -0,3°C i -6,5°C, a najtopliji je juli, odnosno august, sa vrijednostima od 9,5°C do 21,2°C. Jesen je toplija od proljeća, što je uslovljeno većim termičkim uticajem Jadranskog mora.

Srednje godišnje temperature zraka imaju vrijednosti od 1,2°C do 11,6°C. Pošto je u ovom području termički uticaj podloge ublažen, to su godišnja kolebanja temperatura manja i nisu tako izražena kao u sjevernim područjima. Ona u prosjeku iznose oko 20°C. Najmanje razlike u prostornoj raspodjeli temperature se javljaju u januaru mjesecu, a najviše u julu i augustu. Ovo se može objasniti različitim uticajem modifikatora u toku godine. Jadransko more, koje je u toku ljeta stvorilo veliku rezervu toplote, odajući je u zimskom periodu, ublažava niske zimske temperature, dok u toku ljeta, kada je more hladnije od kopna, smanjuje visoke ekstremne ljetne temperature. Veoma složen reljef u toku zime uslovljava manje promjene temperature sa visinom. Naime, u kotlinama se zbog taloženja zraka stvaraju „jezera“ hladnog zraka usljed čega dolazi do pojave inverzije, tj. porasta temperatura sa visinom, tako da mjesta sa manjom nadmorskom visinom često imaju niže vrijednosti temperature.

Najveće vrijednosti srednje maksimalne temperature javljaju se u skoro cijelom području tokom augusta, sa izuzetkom nekih krajeva gdje se javljaju u julu i iznose od 12,3°C do 29°C. Zakašnjenje ekstremnih temperatura, koje se javljaju u augustu, je rezultat maritimnog uticaja. Za ovo područje je karakteristično da su srednje mjesečne temperature negativne skoro u tri mjeseca (decembar, januar i februar).

Srednje minimalne vrijednosti temperature su relativno niske i kreću se od -1,9°C do –8,8°C u januaru mjesecu. Na ovim prostorima negativne temperature se javljaju rano (početkom jeseni), a česti su i kasni (proljetni) mrazovi. Trajanje perioda bez mraza je vrlo različito, tako da na Bjelašnici iznosi samo 86 dana, a u Višegradu 219 dana.

Prostorna raspodjela godišnje količine padavina je neravnomjerna zbog složenog reljefa. Navjetrene strane visokih planina imaju velike godišnje količine padavina, koje se kreću između 1500 i 2300 mm, dok u zaklonjenim riječnim dolinama i kotlinama su znatno manje i iznose od 700 do 800 mm. Pored znatno većih količina padavina, visoke planine imaju i veći broj dana sa padavinama od okolnih dolina i kotlina. Najveći broj dana sa padavinama većim od 1,0 mm u ovom području ima Bjelašnica 163, a najmanje Čajniče 93 dana. U ovom regionu su također zabilježeni i najveći intenziteti dnevnih i satnih padavina. U godišnjoj raspodjeli po mjesecima, pokazuju se, također, velike razlike. Najveće količine padavina su u oktobru, novembru i decembru, a najmanje u ljetnim mjesecima julu i augustu, a u nekim područjima istočne Bosne u februaru, odnosno martu.

Znatnog učešća u godišnjoj količini padavina imaju sniježne padavine, koje su redovna pojava u ovom području u toku zimske polovine godine, tako da u godišnjoj količini učestvuju sa 40-50%. Broj dana sa snijegom, kao i visina sniježnog pokrivača, povećava se sa povećanjem nadmorske visine. Pojava prvog sniježnog pokrivača je u novembru, a posljednjeg u aprilu mjesecu. Izuzetak su visoke planine na kojima se sniježni pokrivač formira znatno ranije i nestaje znatno kasnije.

Visina i trajanje sniježnog pokrivača, pored klimatskog imaju i veliki praktični značaj za mnoge grane privrede. Osim za poljoprivredu, sniježni pokrivač je veoma važan za vodoprivredu i elektroprivredu, zbog porasta vodostaja rijeka pri proljetnom topljenju snijega itd.
Godišnji hod oblačnosti pokazuje da je zimski period oblačniji dio godine. Međutim, u prostornoj raspodjeli postoje velike razlike. Zbog veoma česte magle u kotlinama i dolinama, planinski predjeli u toku zime imaju manje oblačnosti u odnosu na nizine. Srednja godišnja oblačnost se kreće između 52 i 69 %. Kao najoblačnije područje se izdvaja pojas u centralnom dijelu zemlje, koji se pruža u pravcu jugoistoka, zahvatajući veće područje u istočnoj Bosni. S obzirom da je trajanje sijanja sunca u tijesnoj vezi sa oblačnošću, to je dužina njegovog trajanja veća u onim krajevima koji imaju manju oblačnost.

U godišnjoj raspodjeli trajanja sijanja Sunca po mjesecima pokazuju se velike razlike. Insolacija najduže traje u julu i augustu, a najkraće u decembru. Pošto na planinama u toku zime sunce duže sija, nego u dolinama i kotlinama, to su u ovim predjelima vrijednosti insolacije znatno veće. Ovo se najbolje može vidjeti ako se uporede podaci Bjelašnice i Sarajeva. U mjesecu decembru na Bjelašnici je trajanje insolacije 82,9 sati, dok je u Sarajevu 40,8 sati. Međutim, u godišnjoj sumi trajanje sijanja sunca, u Sarajevu je duže za 70 sati, što ukazuje da je u Sarajevu znatno manja oblačnost u toku ljeta u odnosu na Bjelašnicu.

Iz navedenih karakteristika klimatoloških elemenata i njihovih parametara, kako u godišnjoj tako i u prostornoj raspodjeli, jasno se vidi da je u ovom području izražen uticaj većeg broja mezoklimatskih tipova, usljed čega ovo područje predstavlja prelaznu zonu između kontinentalne i planinske klime.

MEDITERANSKA (SREDOZEMNA, JADRANSKA, SUBTROPSKA) KLIMA

Mediteranska (sredozemna, jadranska, subtropska) klima javlja se na jugozapadu zemlje, odnosno na području Hercegovine. Ovo područje obuhvata prostor između južne granice brdsko - planinskog područja i južne granice države. Zbog neposredne blizine Jadranskog mora i njegovog direktnog uticaja na karakter klimatoloških elemenata, ovo područje ima obilježja maritimne klime. Izražen reljef, a naročito raspored i pravac pružanja relativno visokih planinskih masiva, ograničavaju maritimne uticaje na usko područje i uslovljavaju veoma nagli prelaz iz maritimnih u kontinentalne uslove. Jedino se u dolinama Neretve i Trebišnjice ovi uticaji osjećaju dublje u unutrašnjost.

Srednje godišnje temperature zraka imaju relativno visoke vrijednosti i iznose od 12,8°C u Širokom Brijegu, do 15,2°C u Neumu. U godišnjem hodu ovog klimatološkog elementa januar se ističe kao najhladniji, a juli kao najtopliji mjesec. Srednja januarska temperatura zraka je u cijelom području pozitivna i njene vrijednosti se kreću od 3,4°C u Širokom Brijegu do 6,6°C u Neumu.

Srednje julske temperature se kreću između 22,6°C do 24,7°C. Jesen je uvijek toplija od proljeća, što je posljedica jakog maritimnog uticaja. Proljetni porast i jesenji pad temperatura zraka su dosta usporeniji u odnosu na unutrašnjost zemlje gdje su oni nagliji. Godišnje kolebanje je u ovom području najmanje i iznosi od 19,3°C do 21,4°C. Manje vrijednosti temperature i veća kolebanja su, pored nadmorske visine, uslovljena i lokalnim uticajima.

Raspodjela srednjih maksimalnih temperatura zraka pokazuje najveće vrijednosti u augustu koje se kreću između 29°C i 31°C. Ovako visoke vrijednosti srednjih maksimalnih temperatura su rezultat manjeg modifikatorskog uticaja Jadranskog mora u toku ljeta.

Srednje minimalne vrijednosti temperature zraka se kreću od -1,7°C do 3,4°C. Negativne vrijednosti se javljaju samo u onim predjelima koji imaju veću nadmorsku visinu i složen reljef. Značajno je napomenuti da je pojava mraza u ovom području redovna, ali pretežno u zimskom periodu, povremeno u kasnu jesen i rano proljeće. Prvi mraz se javlja u drugoj polovini novembra mjeseca ili početkom decembra, a posljednji u martu mjesecu.

Padavine su u ovom području neravnomjerno raspoređene, kako u toku godine, tako i prostorno. Godišnje količine padavina u prostornoj raspodjeli pokazuju ogromne razlike. Najmanju količinu padavina ima Čapljina sa 1070 mm, a najveću Vrbanj (Orijen) 3347 mm. Uzrok ovako velikim razlikama u godišnjoj količini padavina je izražen uticaj reljefa na vlažne zračne mase, koje dolazeći sa juga, usljed ascendentnih kretanja na navjetrenim stranama izlučuju obilne padavine. U godišnjoj raspodjeli padavina po mjesecima, također je jako izražen zimski maksimum i ljetni minimum padavina. Mjeseci sa najvećim količinama padavina su novembar i decembar sa vrijednostima između 141 mm u Čapljini i 496 mm na padavinskoj stanici Vrbanj. (Orijen). Najmanje količine padavina su u julu i augustu i kreću se između 34 mm u Čapljini i 66 mm u Vrbnju (Orijen).

Pošto su velike razlike u količinama padavina izražene u toku godine na cijelom području, jasno je da će i kolebanja imati najveće vrijednosti. Mostar se ističe po najmanjim kolebanjima, a Vrbanj (Orijen) po najvećim, što ukazuje na ravnomjernije raspoređene padavine u Mostaru u odnosu na Vrbanj (Orijen).

Jako izražen maksimum i minimum padavina, kao i velika relativna kolebanja, su odlike maritimnog pluviometrijskog režima. Broj dana sa padavinama je, također, znatno veći u toku zimskih mjeseci u odnosu na ljeto. Karakteristično je da su padavine u obliku snijega veoma rijetka pojava i uglavnom se javljaju kao pojedinačni slučajevi u nekoliko dana tokom zime, tako da u godišnjoj količini padavina imaju neznatnog učešća. S obzirom da je broj dana sa snijegom veoma mali, normalno je što je i sniježni pokrivač u ovom području veoma rijetka pojava. Prvi sniježni pokrivač se formira u drugoj polovini januara, a posljednji početkom februara. Izuzetak čine mjesta koja se nalaze na većim nadmorskim visinama, kod kojih se, nešto ranije, odnosno kasnije javlja sniježni pokrivač.

U pogledu oblačnosti, ovo područje spada u najvedrija područja u našoj zemlji, sa srednjim godišnjim vrijednostima između 46 i 53%. Godišnji hod oblačnosti pokazuje najveće vrijednosti u decembru i novembru, a najmanje u augustu. Interesantno je napomenuti da i u najoblačnijim dijelu ovog područja srednja julska oblačnost ne prelazi 28%.

Ovako male vrijednosti oblačnosti opravdavaju veoma dugo trajanje sijanja sunca, koje u ovom području iznosi preko 2286 sati u toku godine, a preko 10,4 sati u prosječnom julskom danu. Sa ovako visokim vrijednostima trajanja sijanja sunca, ovo područje spada u najsunčanija područja, ne samo kod nas, nego i u Europi.

Prikazanom prostornom i godišnjom raspodjelom klimatoloških elemenata nisu mogla biti obuhvaćena sva lokalna odstupanja, a koja su uslovljena položajem, reljefom, nadmorskom visinom i dr.

Köppenova klasifikacija klime

Od mnogih klimatskih klasifikacija, koje su zasnovane na različitim načelima, prikazat ćemo jednu od najprimjenjivijih klasifikacija klimatskih tipova, a to je Köppenova klasifikacija klimata. Ona se zasniva na razlikovanju klimata na osnovu termičkog i pluviometrijskog režima, tj. prosječnih višegodišnjih mjesečnih pokazatelja temperature i padavina.

U Köppenovoj klasifikaciji osnovni klimatski tipovi označeni su slovima A, B, C, D, E.

Za referentni period 1961.-1990. na teritoriji Bosne i Hercegovine, a u skladu sa Köppenovom klasifikacijom klimata zastupljena su 3 klimatska razreda: klimat C i klimat D kao umjereno topli odnosno umjereno hladni i klimat E - sniježne klime.

Tip klimata	Podtip klimata		Opis
C	Cf	Cfa	Umjereno topla i kišna klima sa vrućim ljetom - Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca je ≥ 22°C. Nema izrazito sušnih razdoblja.
		Cfb	Umjereno topla i vlažna klima sa toplim ljetom - Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca je < 22°C, a najmanje 4 mjeseca imaju srednju mjesečnu temperaturu ≥10°C.
	Cs	Csa	Sredozemna klima sa suhim i vrućim ljetom - Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca je >22°C i dosta su velike dnevne amplitude temperature zraka u ljetnom dijelu godine.
		Csb	Sredozemna klima sa suhim i toplim ljetom - Ova klima je modifikacija Csa klime, jer je nešto hladnija i vlažnija. Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca je < 22°C, dok je srednja mjesečna temperatura najhladnijeg mjeseca između 4 i 13°C.
D	Df	Dfb	Umjereno vlažna klima sa toplim ljetom - Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca je ≤ 22°C, ali najmanje 4 mjeseca imaju srednju temperaturu ≥10°C
		Dfc	Umjereno vlažna klima sa svježim ljetom - Duge i vrlo hladne zime, sa kratkim i svježim ljetima.
E	ET		Klima tundre - Srednja mjesečna temperatura najtoplijeg mjeseca: 0,0°C< t ≤10,0°C

KLIMATSKI TIPOVI PO KOPPEN KLASIFIKACIJI KLIME

Klima dijagrami za ET, Cfb, Csb klimate